Verhalen van Fryslân
Leeuwarden is één van de 42 steden in de wereld die zich ‘City of Literature’ mag noemen. Als Haadstêd fan de provinsje Fryslân kent het vele literaire pareltjes. De provincie is gevuld met meesterlijke schrijfwerken en bekende namen op het gebied van literatuur. Graag vertellen we je wat meer over twee, wel heel bijzondere schrijvers die Friesland gekend heeft. Naast deze historische schrijvers kent Friesland ook vele moderne dichters. Organisaties als Afûk en City of Literature vinden het heel belangrijk dat deze de waardering en bekendheid krijgen die zij verdienen. Steden in Friesland doen dit onder andere door gedichten te verspreiden zoals de poëzieroute in Leeuwarden en de gedichten route in Harlingen.
Piet Paaltjens
Friesland heeft veel inspirerende schrijvers voortgebracht. Sommigen zijn in deze provincie geboren en getogen, anderen hebben haar tot thuisbasis gekozen. Eén ding hebben zij gemeen: allen hebben op eigen manier de cultuur en literatuur van Friesland verrijkt. Hiermee inspireren zij nog dagelijks talloze mensen. We stellen je voor aan een tweetal schrijvers die in Friesland geboren en getogen zijn.
Predikant François Haverschmidt, beter bekend als Piet Paaltjens, werd in 1835 geboren in Leeuwarden. Hij studeerde theologie in Leiden waar hij voor het eerst in aanraking kwam met een zogenaamde doodbidder. Het was de taak van een doodbidder om familie en vrienden in te lichten wanneer er iemand overleed. In de cynisch romantische gedichten van Piet Paaltjens kreeg de doodbidder een rol. Zo schreef hij:
‘Als ik een bidder zie loopen. Dan slaat mij’t hart zoo blij. Dan denk ik hoe hij ook weldra. Uit bidden zal gaan voor mij’.
Dit is een typisch voorbeeld van de schrijfstijl van Paaltjens. Hij schreef op zijn eigen manier over zijn leed en depressiviteit. Hij maakte graag gebruik van ironie en cynisme om de alledaagse realiteit luchtig te houden. Een ander heel bekend voorbeeld is zijn gedicht ‘Aan Rika’ uit zijn gedichtenbundel ‘Snikken en grimlachjes’. Ja je leest het goed, grimlachjes met een r in plaats van een l. Het gedicht gaat als volgt:
‘Gij vreesdet mooglijk voor een spoorwegramp?
Maar, Rika, wat kan zaalger voor mij zijn,
Dan, onder helsch geratel en gestamp,
Met u verplet te worden door één trein?’
Romantisch toch? Over Piet Paaltjens vind je nog één en ander terug in zijn geboortestad Leeuwarden. Zo is één van zijn naamloze gedichten opgenomen in de de poëzieroute die door de stad meandert. Bezoek ook eens het terpendorpje Foudgum zo`n 30 km ten noorden van Leeuwarden. Hier was Paaltjens van 1859 tot 1862 predikant. Zijn kerk, De Mariakerk staat er nog steeds, gerestaureerd en wel. Ook het gebouw waar hij in gewoond heeft, is nog te zien. De pastorie is inmiddels liefdevol gerestaureerd en heeft een nieuw leven gekregen als Bêd en Brochje (B&B) de Piet Paaltjens pastorie.
Gysbert Japicx
Als we over de Fryske literatuer praten, moeten we het zeker hebben over het werk van Gysbert Japicx. Hij was de eerste die in de vroege jaren van de zeventiende eeuw de Friese taal serieus oppakte. Het Nederlands was de rechts- en bestuurstaal en geschriften in de Friese taal bestonden voornamelijk nog uit runen uit de jaren 700-1000. Japicx besloot om het Fries te gebruiken voor zijn gedichten en schrijfwerk en wordt hierdoor gezien als de grondlegger van de geschreven Friese taal. Hij kon als geen ander de Friese taal inzetten om zijn prachtige verhalen bij een groot publiek Friestaligen te brengen.
Japicx wilde dat de Friese taal weer bij de Europese cultuurtalen hoorde, en niet meer onder ‘boers’ viel. Hij stelde regels op over het schrijven in het Fries waar Friese schrijvers en taalkundigen na hem op terugkeken. Hoe Japicx de taal en de spelling gebruikte in zijn werken, is nog steeds de basis van de huidige Friese schrijfwijze. We delen hieronder een gedicht van Gysbert Japicx dat inzicht geeft in zijn schrijfwijze.
Minne-sinne (uitgegeven in 1681)
LJeav' Lijltsen! az ick by dy bin,
(Mijn ljeacht mijn leag, mijn eag, mijn Sinn')
Az 't tjuester iz, midz ijnne nacht,
In 't Stijrt' bestjoert de Hijmmel-wacht',
Ho tjuester it eack wezze mey,
't Iz my so ljeacht az Sinn' oef dey.
Mar az dijn gloar my naet oon-gloer't,
So taest ick bjuester onbestjoerd,
In kijckje' az stoack- in stecke-blijn,
Al jeld't de Sinne mid- dey-schijn.
Het baet, oef my de Sinne' oon-eag't?
Lylts iz mijn tjuester in mijn ljeacht.”
In het museum de tiid in Bolsward ontdek je meer van Gysbert Japicx. In de zalen van het monumentale stadhuiscomplex komt het Friese verleden tot leven aan de hand van opmerkelijke sleutelfiguren zoals Titus Brandsma, Gysbert Japicx en Trijntje Hilarides.
City of literature
City of Literature is een initiatief van UNESCO. Dit initiatief begon in 2004 met twintig steden die zichzelf City of Literature mochten noemen. Inmiddels zijn dit er 42, waarvan Leeuwarden er één is. Leeuwarden, of Ljouwert in het Fries, voldoet aan de eis dat drama, poëzie en andere schrijfwerken een grote rol spelen in de stad. Daarnaast zijn er in Leeuwarden regelmatig evenementen die te maken hebben met literatuur. Unesco City of Literature wil een gastvrij en coöperatief netwerk creëren dat reflecteert op de diversiteit van alle talen in de wereld. Ook zetten zij zich in voor de vrijheid van meningsuiting en het versterken van de banden tussen de steden.
De organisatie Leeuwarden City of Literature werkte in 2022 samen met dichter Tsead Bruinja en muzikant Zea. Zij trokken door de provinsje om verhalen van ouderen te verzamelen samen met een groep dichters. De ouderen maakten zelfportretten, die omlijst werden door gedichten. Elk seizoen ontwikkelt de organisatie een unieke boekenlegger met een speciaal daarvoor geschreven gedicht en voorzien van illustraties. De boekenleggers krijg je bij aankoop van een boek bij onder andere Van der Velde Boeken, Het Boekhuis Bolsward en Afûk in Leeuwarden.
Afûk heeft de taak om de Friese taal te promoten en delen, dat doen ze al sinds 1928. Dit doen ze door scholen te helpen met Frysk als vak, maar ook door cursussen te geven voor niet-Friestaligen en schrijfcursussen voor de sprekers die de taal niet kunnen schrijven. Afûk heeft een centrum in Leeuwarden, hier verkopen hier vele Friese boeken, van gedichten tot romans en andere producten, zoals ansichtkaarten en leuke cadeaus.
